ارسال دیدگاه
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
گپ و گفتی با اسماعیل امینی، استاد دانشگاه و پژوهشگر درباره ادبیات دینی
قهرمانان دینی را گاهی میتوان بین مردم عادی یافت
مریم شهبازی
خبرنگار
«اینکه ادبیات دینی را تنها به تألیف آثاری درباره پیامبران و ائمه یا از سویی مناسک و اتفاقات تاریخی محدود بدانیم تصور اشتباهی است. نوشتن درباره آن نانوایی که کاغذی روی دیوار چسبانده که:«اگر پول همراه خودت نیاوردهای صلواتی بردار» یا رانندهای که بهرغم گرفتاریهای مالی از خیر کرایه بعضی مسافرانش میگذرد چیزی جز ادبیات دینی است؟ خب اینها به اصول دینی عمل کردهاند و آثاری که با چنین محتوایی هم در این زمره قرار میگیرد.» این چند سطری که خواندید گفتههای اسماعیل امینی، استاد دانشگاه، پژوهشگر ادبیات و شاعر است که تأکید دارد به برخی بازنگریها در نگاهمان به این بخش از ادبیات نیاز داریم.
خلق آثاری برآمده از موضوعات دینی اتفاق تازهای نیست؛ آنچنان که بخش قابلتوجهی از ادبیات کلاسیک فارسی هم تحت تأثیر آن خلق شده است. هرچند که به گفته اسماعیل امینی به نظر میرسد نویسندگان و شاعران باید با نگاهی تازه و متناسب با مخاطبان امروز به سراغ این بخش از ادبیات بروند. او در همین زمینه به «ایران» میگوید: «برخی تعریفهای ما از ادبیات دینی به قدری بازنگری نیاز دارد؛ متأسفانه اغلب ما تصور میکنیم تنها داستانها و اشعاری دینی محسوب میشوند که بهوضوح درباره مسائل و شخصیتهای مرتبط با آن صحبت میکنند. در همین حین اگر اثری مرتبط با مهربانی یا زیباییهای جهان یا حتی رفتار انسانی نوشته شده باشد آن را اثر دینی به شمار نمیآوریم.»
این پژوهشگر ادبیات نهتنها ادبیات دینی، بلکه دیگر مضامینی را که به قصد اشاعه عمومی نوشته میشوند وقتی موفقتر میداند که غیرمستقیم عرضه شوند و میگوید: «اغلب اوقات ناتوانیمان در جذب مخاطب را به حساب این میگذاریم که آنقدر از فلان موضوع گفته و نوشتهشده که جامعه اشباعشده، عقیدهای که با آن موافق نیستم. همین امروز هم نویسندگان و شاعران جوان بسیاری هستند که با نگاهی مبتکرانه به سراغ خلق آثاری با چنین کارکردهایی میروند.»
او معتقد است که میتوان دایره تعریف این بخش از ادبیات را قدری گستردهتر کرد، چراکه مواردی همچون رفتارهای منطبق بر اخلاق، انساندوستی و... همگی انعکاسی از تعالیم دینی هستند. امینی ادامه میدهد:«در اغلب مواردی که اهالی ادبیات بهدنبال انتقال مضامین موردنظر خود به مخاطبان هستند انتقال غیرمستقیم تأثیر بیشتری دارد. درباره مسائل دینی هم اینگونه است و اگر به شکل صحیحی منتقل شود اتفاقاً خواهان زیادی هم دارد، چراکه نمیتوان کسی را پیدا کرد که به فرض از اخلاقمداری یا مهربانی خوشش نیاید!»
امینی در پاسخ به اینکه با چه راهکارهایی میتوان نسل امروز را بیشازپیش متوجه ادبیات دینی کرد، ادامه میدهد:«برای پاسخ این سؤال قبل از اهالی کتاب باید به سراغ مسئولان آموزشی و حتی مدیران رسانهها رفت. حتی اگر فرض کنیم تمام آثار مذکور با سطح کیفی و محتوای استاندارد نوشته میشود تا قبل از آنکه جذابیت مطالعه به مخاطبان چشانده شود نمیتوان انتظار استقبال آنان از هیچ کتابی را داشت. بنابراین در وهله نخست باید ضرورت کتابخوانی و شیرینی آن را به مردم نشان داد و بعد از آن به سراغ ایجاد جذابیت بیشتر در داستانها و شعرهای دینی رفت.»
توصیه این فعال عرصه ادبیات به نویسندگان و شاعران جوانی که خواهان خلق آثاری با مضامین دینی هستند مطالعه بسیار است؛ توصیهای که درباره دیگر حوزهها هم صادق است. او میگوید: «نکتهای که به آن اشاره میکنم تنها برای جوانها نیست و سن و سال دارترهایی نظیر خود من را هم شامل میشود؛ اینکه کتاب زیاد بخوانند، چراکه دانستههای بسیار در نوشتهها و سرودههای صاحب اثر سرریز میشود و کار ارزشمندی پیش روی مخاطبان قرار میگیرد. متأسفانه برخی نویسندگان در حالی به سراغ این حوزه میروند که حتی مهمترین آثار دینیمان را آنطور که باید نخواندهاند. از سوی دیگر تقسیمبندیهای گذشته را بازنگری کنند؛ فکر نکنند تنها وقتی کار ادبی-دینی کردهاند که درباره بزرگان دینی و رخدادهای تاریخی بنویسند.»
از مواردی که طی دهههای اخیر در حوزههایی همچون ادبیات دینی به آنها نقد وارد شده بحث رواج سفارشینویسی بهعنوان عاملی منفی در ارتقای هرچه بیشتر این حوزه عنوان شده است. هرچند که نظر امینی نسبت به ذات سفارشینویسی برای هیچ حوزهای منفی نیست. او میگوید: «سفارشینویسی به ذات خود اتفاق بدی نیست؛ آنچنان که خیلی از آثار ماندگار در عرصه ادبیات و همچنین هنر جهان از این طریق خلق شده و به یادگار ماندهاند.»
بااینحال به نوشتهها و سرودههای جوانان امیدوار است و تأکید دارد در همین شرایط فعلی هم آثار بسیار خوب و ارزشمندی منتشر میشود. این نویسنده و شاعر ادامه میدهد:«از بهترین نمونههای آثاری که طی چند دهه اخیر با بهرهگیری از متون مقدسی همچون قرآن نوشته شدهاند میتوان به داستان راستان شهید مطهری اشاره کرد. بعید میدانم کسی این کتاب را بخواند و از آن لذت نبرد؛ اثری خواندنی که درعینحال تأثیر خوبی هم بر ذهن مخاطبان به جای میگذارد.»
اما نکتهای که در ابتدا هم به آن اشاره شد و اسماعیلی با تأکید دوبارهای از آن میگوید به برخی بیتوجهیهای فعالان این حوزه بازمیگردد؛ او میگوید: «در ارتباط با ادبیات دینی، رخدادهای دینی و نوشتن از بزرگانمان همه کاری نیست که از عهدهمان ساخته است؛ البته این بخش همه مهم است اما بارها درباره آن کارشده. نکتهای که گویا اغلبمان فراموش کردهایم این است که آیا در دوره حاضر هیچ کار دینی مهمی انجام نشده که بتوان بر اساس آن آثاری خواندنی خلق کرد؟ بهنظرتان آن رستورانداری که بخشی از غذای روزانه آشپزخانهاش را به مستمندان اختصاص میدهد کار دینی نکرده؟ جلوه تربیتهای دینی را میتوان میان خیلی از آدمهای معمولی پیدا کرد و در خلال اثری خواندنی عرضه کرد. اینهاست که تأکید دارم باید با بازبینی مجددی به سراغ آثار دینی برویم؛ همانقدر که به گذشته اهمیت میدهیم باید از امروز هم غافل نشویم و دین را به اتفاقات تاریخی و بزرگانمان محدود نکنیم.»
به بهانه برگزاری نمایشگاه «آل علی علیهم السلام» حسن روحالامین نقاش مذهبی در گفتوگویی اختصاصی با «ایران» مطرح کرد
نقاشیهای مذهبی پلی است بین روایت و توسل
مریم سادات گوشه
خبرنگار
نامش با نقاشیهای مذهبی عجین شده است. او حسن روحالامین است. از جوانان هنرمندی که در بین هم نسلانش خوش درخشید. او که فارغالتحصیل رشته نقاشی است، فعالیتش را بهصورت برگزاری نمایشگاه از سال 82 آغاز کرد و اکنون با اینکه 35 سال دارد، بهعنوان هنرمندی شناخته میشود که نقاشیهایش تکنیک خاص خود را دارد و به نوعی سبک و سیاق کارهایش همانند سبک کلاسیک نقاشان اروپایی است. همین ویژگی اوست که آثارش را از هنرمندان نسل قدیم نقاشیهای مذهبی و قهوه خانهای متمایز کرده است. با اینکه او از سال 85 نامش در لیست جوایز جشنواره تجسمی فجر و مسابقات بینالمللی ادیان توحیدی قرار گرفت و در دورههای بعدی جشنوارهها هم موفق به دریافت جایزه نخست شد، اما شهرتش در حراج تهران سال گذشته بهخاطر فروش بالای مجموعه عصیان دوچندان شد. تابلوی او با قیمت پایه 40 میلیون تومان، 280میلیون تومان چکش خورد و نام او بهعنوان هنرمند شگفتی ساز حراج دوازدهم تهران ثبت شد. او بجز کشیدن تابلوهای مذهبی، تابلوی معروف شهید محسن حججی و نیز سردار قاسم سلیمانی را هم به تصویر کشیده است. این بار نیز حسن روحالامین با نمایشگاه «آل علی علیهم السلام» در فرهنگسرای نیاوران 14 اثر ارزنده در مورد اهلبیت روی دیوار برده است. آثاری از واقعه عاشورا و اماننامه حضرت ابوالفضلالعباس(ع) در قطع بزرگ که مخاطب را با پردهای از ژانر یک روایت تاریخی به درون داستان میبرد. تابلوی معروف «حدیث کساء» او نیز در این نمایشگاه است؛ نمایشگاهی در سه طبقه با تابلوهایی که بعضاً حس و حال درونی مخاطب را به تصویر کشیده است بهگونهای که با آن بخوبی تاریخ اهل بیت را با وقایع ناب آن در ذهن مرور میکند. گفتوگوی حاضر با حسن روحالامین در مورد نحوه گرایش او به این نوع نقاشی، تحلیل آثارش و نیز مباحثی چون حراج تهران و تکنیک آثار او در بین هنرمندان هم نسل اوست که با هم میخوانیم.
نسلهای جوان اکنون وقتی وارد کار هنر میشوند بیشتر در ژانرهای دیگر هنری فعالیت میکنند تا مذهبی. شما نسبت به بقیه هنرمندان هم نسل خود از جایگاه و شهرت بیشتری برخوردار هستید، چطور شد که به سبک کشیدن نقاشی های مذهبی علاقهمند شدید؟
اینکه چطور شد به این سمت حرکت کردم، خود هسته اولیهای داشت که همان علاقه من به این موضوعات و به این خانواده بود. هرچقدر که جلوتر رفتم مثل موشکی که به فضا پرتاب میشود، بودم. موشک هرچه جلوتر میرود یک موتورش روشن میشود و کمی بالاتر میرود. در هر زمانی یک چیزی باعث میشد که من با سرعت بیشتری ادامه دهم. هرچه بیشتر جلو رفتم جای خالی آنها را بیشتر احساس کردم و چقدر ما به این نقاشیها احتیاج داریم. انیمیشن، کتابهای مذهبی و نیز فضای سوشیال مدیای ما به آن احتیاج دارد. ما باید حتماً آن را داشته باشیم بهعنوان مواد خام مانند یک رسانه. ما اگر بخواهیم تصویر دیر و راهب آن صحنهای که سر مقدس سیدالشهدا در مسیر شام به در دیر آمد را در سینما به تصویر بکشیم، هم باید بازیگر مناسب انتخاب کنیم تا خوب بازی کند و هم گریمور و نورپردازی و دکوپاژمان حرفهای باشد. همه اینها را باید کنار هم چید و از طرفی علاوه برهمه اینها، باید نیت گروه سازنده هم خوب باشد، حس بگیرند و آن را درک کنند که خیلی کار سختی است. کاری که یا در سینما اتفاق نیفتاده و اگر اتفاق افتاده خیلی کم بوده و از سوی دیگر کار بسیار هزینه بری هم هست. اما من دیدم با یک صدم هزینه ساخت یک فیلم سینمایی آن را میتوانم روی بوم اجرا کنم. یک بار بکشم و سالیان سال باشد تا مخاطب آن را از هر طریقی چه تصویری و چه اصل کار را ببیند.این آثار باید تولید شود. تولید این آثار یک نکته است و نکته دیگر اینکه باعث امید و نیز ترسیم کردن فضایی است برای ادامه دادن این راه توسط هنرجویان دیگر. وقتی هنرجویی در قلبش این محبت وجود داشته باشد و این آثار را ببیند، میگوید پس چرا من این کار را انجام ندهم؟ و آنچه که من همیشه به آن فکر میکنم ماندگاری این آثار است. ما عمر محدودی داریم. آنچه که از ما میماند، چیست؟ از ما چیز خوب بماند خیلی بهتر است تا چیزی نماند یا بد بماند.
قطعاً کار مذهبی در هر ژانری به مطالعه اسناد و روایات متقن نیاز دارد، آنچه در بیشتر آثار شما به چشم میخورد، روایت برخی وقایع تاریخی در دوران ائمه معصوم(ع) است، آثار شما چقدر مبتنی بر این اسناد و روایات صحیح خلق میشوند؟
بله همینطور است. مثلاً در شعر اگر کسی در مورد واقعهای شعر بگوید، نباید از آن واقعه یا روایت فاصله داشته باشد. سخن سرایی به قول اخوان ثالث یا شعر که حالت تغزلی یا الهامی دارد، هم باید از موضوع فاصله نداشته باشد و تحریف نشود وهم نباید خیلی گیر واقعیت باشد. در نقاشی هم همینطور است. ما موضوعی را بیان نمیکنیم که تحریف شده باشد یعنی از واقعیت فاصله نمیگیریم و در عین حال خیلی هم به واقعیت نمیچسبیم. یعنی آنقدری باید بگوییم که تحریف نباشد و آنقدری هم بگوییم که مستند و قابل استناد باشد، چون ما مستند دقیق را نمیدانیم. ما روایات مختلف داریم؛ روایاتی که از اهل بیت و از طریق سندهای معتبر آمده، صددرصد مستند است ولی تصویر را که نمیتوانیم ببینیم. مثلاً حضرت سیدالشهدا 57 ساله بودند یا حضرت علی اصغر6 ماهه بوده است. طفل شش ماهه فیزیکش چه شکلی است؟ در آن زمان آدم ها چه شکلی بودهاند. مثل بچه 9 ساله که اکنون نمیتواند ازدواج کند اما آن زمان میتوانسته است. اینها چیزهایی است که اگر خیلی به آن نزدیک شوید دچار تحریف میشوید چون نمیدانیم که دقیق چه بوده است. قدیمیها در این باره درست میگفتند. اگر چهرهای از امیرالمؤمنین(ع) میکشیدند میگفتند تمثال مبارک. یعنی شبیه به آن شخصیت یعنی مثل. در نتیجه برای اینگونه کارها هم بهترین حرف همان تمثال است. نباید این گونه فکر شود که این است و غیر از این نیست.
یعنی تخیلی که بر مبنای واقعیت است به کار برده اید؟
بله. اصل کار یک واقعیت است. تصور کنید میزانسنی است که بازیگر، نور و همه چیز در آن است. این کارگردان است که از چه زاویهای انتخاب میکند. ما اصل کار را میدانیم که چه اتفاقی افتاده با بیست درصد هم امکان خطا با وجود طول زمان تاریخی هم که گذراندهایم. من روایتی را کار نکردهام که مستند از قول اهلبیت نباشد. اگر روایتی راجع به اماننامهای که برای حضرت عباس(ع) آوردهاند، کار کردم، این مستند از قول اهل بیت است. چون نمیتوانم حرفی بزنم که فردا نتوانم جواب آن را بدهم. در دنیا سختی ای ندارد. مثل آتش اش که خیلی نمیسوزاند. پوستت را میسوزاند. اینطور نیست که هر بار بسوزاند و زندهات کند و دوباره بسوزاند. در نتیجه بقیه دنیا هم این گونه است. سختیهایش خیلی جانکاه نیست.
تابلوهایی مثل اصحاب کسای شما خیلی با مخاطب همذات پنداری میکند. همیشه مخاطب در ذهنش عبایی داشته و میخواهد بداند چگونه پنج تن آل عبا در زیر یک عبا کنار هم نشستهاند.
من هم همین را میخواهم. از اهل بیت حدیث و روایت داریم. در قرآن هم به اهل بیت اشاره داریم. مخاطب ما بعد از هزار و چند صد سال فقط نمیتواند در موج لجنی که در جامعه جهانی و فضای مجازی هست، به روایت توسل پیدا کند. روایت عالی است. درجه یک است اما یک چیز دیگر برای تقارب فکر و توسلش نیاز دارد. چیزی نیاز دارد که تصویری ببیند. چقدر باید آقای میرباقری زحمت بکشد؟ 4 سال یا 10 سال یک سریال بسازد. بقیه هم میتوانند کارهای کم هزینهتر و سریعتر و در دسترستر انجام دهند.
برخی تابلوهایتان برای مخاطب خیلی ملموستر است و همذات پنداری آن برای مخاطب بیشتر است. مثل بلند کردن در خیبر توسط امیرالمؤمنین(ع).
شاید دلیلش این است که از ذهن یک آدم بیرون آمده است. داستان خیبر این است که دشمنان حضرت میآمدند و میگفتند یا علی تو که نان جو میخوردی و قوت نداشتی که این در را بلند کنی و بهگونهای میخواستند به حضرت کنایه بزنند. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند من با قدرت جسمانی این در را بلند نکردم. در نتیجه فتح در خیبر یک اتفاق عادی نیست ولی ما برای اینکه مخاطب مان بفهمد، خودمان اول باید بفهمیم. از دید کوتاه خودمان نگاه میکنیم.
تابلوی امیرالمؤمنین(ع) هم همینطور است. یک تابلوی کوچک، در گوشه این نمایشگاه، اما پر از حرف است. آدم را به کوچههای کوفه میبرد. همان ناشناسی که در تاریکی شب میبرد شام یتیمان عرب. آیا مخاطبان هم همین نظر را دارند؟
من مخاطبان با محبتی دارم که نمیدانند این محبت به صاحب کارها مربوط است نه من. چیزی از من نیست. تمام آدمهایی که به اینجا میآیند و حرف میزنند اگر نقاشی بلد بودند، بهتر از من نقاشی میکردند. مثل زبان میماند. شما به کشور خارجی میروید و خیلی هم سخنورید اما زبان نمیدانید. یکی هم زبان میداند و دست و پاشکسته حرف میزند و شما فکر میکنید که چقدر بلد است. من هم همینطور زبان تصویر بلدم نه خیلی فصیح بلکه الکن.
به نقاشی هایتان چه نمرهای میدهید؟
11.
چرا؟
یازده هم نه.10 میدهم. آنهم با ارفاق. بهعنوان یک شاگرد میگویم و چون میدانم معلمم خیلی بامرام هست این را میگویم وگرنه من نمره نمیگیرم. مثلاً اگر کسی در خانه امام حسن(ع) برود و از آقا چیزی بخواهد به او میدهند. این به آن معنا نیست که تو لایقش هستی بلکه یعنی صاحبخانه کریم است. اگر قرار باشد کسی به من نمره بدهد، کسی نیستم که به خودم نمره بدهم ولی اگر آنها بخواهند به من نمره بدهند، 10 میگیرم. آنهم بهخاطر کرم اهلبیت است. طلبهای به حرم امام رضا(ع) رفت و گفت این همه ما بهشما سلام کردیم حالا یک بار هم شما به ما سلام کن. بزرگی آنجا بود و به عزت و جلال خداوند قسم خورد که یک بار نشد تو به امام رضا(ع) سلام کنی و تو نفر اول باشی. او به تو سلام کرده و تو جواب دادهای. ما با چنین خانوادهای طرفیم. یا اینکه در روایت آمده کسی به امام حسین(ع) عرض کرد که به من پولی بدهید. امام هر چه داشت به او داد. آن مرد هم شروع کرد به شمردن. کسی که همراه امام بود، گفت: مگر طلبکاری که میشماری. امام فرمودند بله که طلبکار است. او آبرویش را معامله کرده پس طلبکار است. وقتی با چنین خانوادهای طرف باشی مگر میشود نمره نگیری. هر چه ایراد در کار باشد از من است و هرچه جذابیت در آثارم باشد از من نیست. برمیگردد به آن قضیه که تو حرکت کن و او برکت میدهد.
بالاخره شما هم حرکت کردید تا به این جا رسیدید؟
انسان انرژیاش را برای چه کسی باید خرج کند که بیارزد. بعضیها عمرشان را صرف کارهای بیهوده میکنند.
منتقدان معتقدند که وجه تمایز آثار شما با آثار نقاشان قهوه خانهای مثل چلیپا و سایر استادان این نقاشی این است که از تکنیک سبک کلاسیک اروپایی در آثارتان کار برده اید، پاسختان چیست؟
قبول دارم. ما اگر بخواهیم کاری انجام دهیم، ابزار برای کارمان نیاز داریم، نمیگوییم این ابزار کجا ساخته شده است؟ ایران ساخته، یا اروپا. برای بیان آثار چه تکنیکی جواب میدهد؟ تکنیک نقاشی چینی جواب میدهد؟ یا تکنیک های دیگر. شما مرز را در ذهنتان پاک کنید. اینجا ایران است، چین است یا...
بجز چند دهه قبل که یکسری نقاشیهای قدیم مذهبی توانستند وارد حراج تهران شوند، تاکنون دیگر نقاشیهای مذهبی نداشتیم...
من هم در این حراج نقاشی مذهبی و انقلابی ندادم. دو دوره شرکت کردم که مجموعه عصیانم در آن بود. اسب بود.
بااینکه حراج سال گذشته جوان ترها هم به این حراج راه یافتند، اما تا پیشاز آن جوان ترها کمتر توانستند وارد حراج تهران شوند، چطور آثارتان به حراج تهران راه پیدا کرد؟
حراج تهران دو بخش دارد یکی در دی ماه و یکی هم در تیرماه است. درتیرماه برای استادان و درگذشتگان هست و در حراج دی ماه جوانها هم راه پیدا کردند.
سابقه نداشت که در چنین حراجهایی کسی که نقاشی مذهبی میکشد وارد شود و آثارش با قیمت کمینه وارد شود اما با تفاوت بسیار چشمگیری رکورد بشکند و شگفتی ساز شود. چه شد که چنین اتفاقی افتاد؟ آیا رویکردها تغییر کردهاند؟
نه رویکردها تغییر نکردهاند. من تا به حال حراج تهران نرفتم و هیچ حراجی هم شرکت نکردم. آنچه احساس میکنم این است که حراج تهران یک سیستم اقتصادی دارد. گاهی میخرند بهخاطر موضوعی که پشت آن اثر است و گاهی هم اثری میخرند و اصلاً کاری ندارند که چیست؟ دلایل مختلفی برای فروش اثر در حراج وجود دارد. گاهی کار بیارزشی یکدفعه گران میشود. نمیتوان گفت که حتماً کاری ارزشمند بوده که یکدفعه گران شده است. گاهی هم خریداری هست که دوست دارد از آن هنرمند کار بخرد.
در مورد اثر خودتان چه نظری دارید؟
من همیشه معتقدم کاری که روی دیوار گذاشته میشود اول باید به مخاطب احترام بگذارد یعنی روی آن کار کرده باشی و زحمت کشیده شده باشد. وقتی این اتفاق بیفتد مخاطب هم برای کار ارزش میگذارد. کار حراج من هیچ ربطی به اهل بیت نداشت. یکی از دلایلی که برخی کارهای نمایشگاههای مختلف به فروش نمیرسد این است که مخاطب اثر میبیند که هیچ اعجاز و جذابیتی در اثر وجود ندارد. کسی که واقعاً بخواهد اثر بخرد این دقت را دارد. روی سخنم به کسانیکه با برنامهریزی خرید میکنند و قیمت را بالا میبرند، نیست. من تا زمانیکه کار میکنم معتقدم کارهایی که برای اهلبیت هست باید خیلی روی آن کار شود و با دقت کافی انجام شود و تکنولوژی ساختن یک اثر را داشته باشد، اما در مورد کارهایی که خارج از موضوع اهل بیت هم هست باید طوری کشیده شود که به مخاطب احترام گذارد.
فروش آثارتان خوب است؟
شکر خدا بله.
معمولاً هنرمندان تجسمی از فروش آثارشان راضی نیستند؟
کلاً هنرمندان راضی نیستند. بخرند راضی نیستند، نخرند هم همینطور.
درست است که حسن روحالامین را قبل از حراج هم با آثارش میشناختند، موافقید که حراج تهران بر شهرت شما افزود؟
بله تأثیر دارد. اما ما دچار یک بایکوت شدید خبری هستیم. تشبیه خوب من این است که شما دور کندوی زنبور را دیدهاید که 20 تا زنبور دور آن میچرخند و تشبیه بد را هم به عهده مخاطب میگذارم. این کندوی زنبور که گفتم یعنی همیشه جمعهها در گالریهای مختلف بروید یکسری آدم هستند که همیشه از یک گالری به گالری دیگر میروند. مثل تماشاگرنماها. یکسری هم استادان و همکاران من هستند که هیچ کدامشان اینجا نیامدند. ما نقاشهای مذهبی در مجلات و سایتهای هنری و نقدها همیشه بایکوت هستیم. شک ندارم اگر من بهعنوان یک نقاش شاخه فکریام چیز دیگری بود و راجع به موضوع دیگری فکر میکردم خیلی فرق داشت. الان مثل این است که به نوعی جلوه خاصی بدهند. میگویند این کیست؟ توضیح میدهند روحالامین است همین که نمایشگاه داشت. آنها کار را نمیبینند، فقط دیوار را نگاه میکنند. دومتر کار را نمیبینند. البته دیده شدن در دنیا خیلی فرق نمیکند و اهمیتی هم ندارد.
شما چندین نمایشگاه هم در خارج از ایران داشتهاید چگونه این نوع نقاشی را میتوانید به دنیا نشان دهید؟ و هنرمند جهانی باشید.
ما نمایشگاه خارج از کشور هم داشتیم. ببینید در انیمیشن یک تور بزرگ میاندازند و یک لشکر ماهی را میگیرند و یک ماهی از آن در میآید. مخاطب عمومی من هم در سطح جامعه اروپایی این گونه به دست میآید. اولاً ما در آنجا اجازه تبلیغ نداریم که بخواهیم نمایشگاهی راجع به اسلام بگذاریم، چون مردم را از اسلام ترساندهاند. این ذهنیت منفی در بدنه جامعه اروپایی هست و همچنین راجع به رایزنی فرهنگی در سراسر اروپا، آنها هم دوست ندارند چنین نمایشگاهی برگزار شود.
چرا؟
میگویند دردسر درست نکن. منبت کاری و قلم زنی بگذار.
در مورد اسامی ای که در پایین تابلوهایتان نوشتید، اسمی بهنام «جون» دیدم یعنی چه؟
«جون» غلام ابوذر بود. ابوذر این غلام را به امام حسن مجتبی(ع) میبخشد. بعد از شهادت امام حسن(ع)، غلام به حضرت سیدالشهدا بخشیده میشود. سیستم غلام و کنیزک در آن زمان بوده، حتی امام هم او را آزاد میکرده نمیرفته و به نوعی به اهل بیت ارادت و شوق خدمت داشتند. خودشان با عشق شدید میخواستند خدمت کنند. روز عاشورا «جون» به آقا میگوید اجازه بدهید من فدای شما شوم. امام حسین(ع)میفرمایند تو آزادی. از اول هم آزاد بودی خودت خواستی بمانی. زندگیات را بردار و برو. «جون» گریه میکند و میگوید نکند من سیاهم و بدنم بوی بد میدهد نمیخواهید من با شما یک جا به شهادت برسم. امام حسین(ع) اجازه میدهند و او شهید میشود. اینجاست که فرق تفکر اهل بیت معین میشود که فرقی بین فرزند و غلام نیست. در روز عاشورا خیلیها کشته شدند وعزیز بودند. اما امام حسین(ع) دو جا صورت بهصورت شهید گذاشت. یکی وقتی که حضرت علی اکبر(ع) شهید میشود و دیگری صورت بهصورت «جون» میگذارد. بنی اسد وقتی جنازهها را جمع میکردند، دیدند بجز قتلگاه جایی خیلی معطر است، که همان بدن «جون» بود.
بعضی از تابلوهای شما گویای همه چیز هست اما بعضیهای دیگر باید از اسامی پایین تابلو معنا را فهمید مثل تابلوی «بعد فاطمه»، به نظر میرسد این تابلوها با اسامی معنایشان بیشتر مشخص میشود؟
ما چون محدودیت نشان دادن چهره داریم گاهی اسمها کمک ما میکند.
ابدوالله چیست؟
«ابدوالله ما ننسی حسینا» یعنی به خدای زهرا(س) ما هرگز حسین(ع) را فراموش نمیکنیم. داستان آنهم اماننامهای است که حضرت عباس(ع) برای شمر میآورد. شب تاسوعا دم غروب صدای نحسی میآید که به عباس و برادرانش میگوید تو و سه برادر و مادرت که از قبیله بنی کلاب از قبیله ما هستید در امانید بیایید پیش ما. حضرت عباس(ع) برمیگردد سمت خیمه امام حسین(ع). امام حسین(ع) میگوید آنکه ما را صدا میکند ولو فاسق هم باشد جوابش را بده.حضرت عباس(ع) می رود و اماننامه را پاره میکند و میگوید من که غلام پیامبر(ص) هستم، اماننامه داشته باشم ولی پسر حضرت زهرا(س) نداشته باشه. بعد به خیمه امام نمیرود. گریه امانش را میبرد و حضرت زینب(س) به حضرت عباس(ع) میگوید که من دیدم نامه را چگونه پاره کردی، روی ما را سفید کردی.
چه شد که دو تابلوی ورودی نمایشگاه را در ابعاد بسیار بزرگ کار کردید؟
مگر میشود برای حضرت عباس(ع) کار کوچک کرد!
آیا نمایشگاه شما را با قشرهای مذهبی میتوان دید یا سایر اقشار جامعه هم از آن دیدن میکنند؟
بله بقیه هم میآیند. روحالامین خودش مهم نیست. به او برای این نگاه میکنند چون برای امام حسین(ع) کار کرده است. کسی که امام حسین(ع) را دوست داشته باشد دیگر مذهبی و غیر مذهبی ندارد.
در مورد تابلویی که در سریال آقازاده هست، بگویید؟
دوسال پیش تابلوی اصحاب کساء را کار کردم. به من گفتند که حامد عنقا این کار را میخواهد. چون میشناختمش تابلو را به او فروختم. کارهایم را به هر کسی نمیفروشم. بعداً با اینکه تابلو را از من خریده بود از من اجازه گرفت تا در فیلمش استفاده کند و من هم گفتم این مال شماست. هر جا خواستید استفاده کنید. این سریال خیلی در دیده شدن تابلو تأثیر داشت و شاید معروفترین اثر مجموعه باشد. خیلی هم شنیدم که گفتهاند من پول زیادی دادم تا کارم نشان داده شود درصورتی که اینطور نبود. تنها چیزی که بین ما رد و بدل شد یک استکان چای بود که آن هم حامد عنقا به من داد.
ایرج نعیمایی موسیقیدان و پژوهشگر موسیقی در گفتوگو با «ایران» از محتوا و شاخصه تولید آثار موسیقایی مذهبی و دینی میگوید
با کلام نمیتوان موسیقی را تطهیر کرد
ندا سیجانی
خبرنگار
با نگاه به آثار موسیقی و آنچه که با عنوان موسیقی آیینی و مذهبی تولید میشود ساخت این نوع آثار تنها به روزهای خاص تقویم خلاصه شده و آهنگسازان یا خوانندهها یا حتی سفارش دهندگان کارهای دینی، نگاه کارشناسی به این موضوع نداشته و تنها از روی علاقه و ارادت به تولید این آثار میپردازند بدون آنکه تحقیق و پژوهشی صورت بگیرد. ایرج نعیمایی پژوهشگر موسیقی در گفتوگو با «ایران» درباره شاخصه تولید آثارموسیقی آیینی و مذهبی گفت:«شخصیتهای دینی و مذهبی با باور مطلق مردم در ارتباطند و برهمین اساس از قداست خاصی برخوردار هستند، بنابراین وقتی صحبت از مقدسات است یا نامی از ائمه و شخصیتهای دینی مطرح میشود، بالطبع اگر قراراست موسیقی در رابطه با این شخصیتهای مهم دینی تولید شود، باید از تناسب خاصی برخوردار باشد. به گفته این پژوهشگر:«برخی از ملودیها تأثیر غنایی بسیاری دارند و به اصطلاح اهالی موسیقی به درستی در کنارهم قرارگرفتن نتها معنای خاص و تأثیرگذاری ایجاد میکند. در واقع موسیقی آنقدر قدرت و توانایی دارد که بتواند شخصی را گریان یا شاداب کند یا به حرکت یا رخوت وادارد و این قدرت بیش از هنرهای دیگر اثرگذار است؛ بهطور مثال در هنری چون تجسمی باید با تصویر ارتباط برقرار کرد یعنی به اجسام نگاه شود تا با علائم آن آشنا شویم اما در ارتباط با موسیقی این اختیار وجود ندارد و برهمین اساس اگر کسی بخواهد در این حوزه موسیقی بسازد باید نکات مهم و حساسی را مورد توجه قرار بدهد. او در ادامه افزود: «جای تأسف است که باید بگویم در تاریخ معاصر ما بسیاری بر این نظرند اگر کلام بار مقدس داشته باشد در ساخت یک اثرهنری مانند موسیقی و بیان قداست آن مفهوم، کافی است چرا که خود موسیقی بدون کلام است و کلام مکمل آن خواهد بود. در گذشته موسیقیهایی که در حوزه باورهای دینی تولید میشد مانند ذکر یا نیایش یا موسیقیهایی که جنبه مناسبتی داشت و برای تولد ائمه یا اعیاد و مناسبتهای دینی ساخته شده بر دو قسم بودهاند، یک بخش آن محمل شان کلام و ادب است و بخشی دیگر صرفاً موسیقی است، یعنی بدون آنکه کلامی در آن وجود داشته باشد، تأثیرگذار خواهد بود.بهعنوان مثال در ساخت موسیقی برای جنگ، کلام چندان تأثیرگذار نبود و با سازهایی چون سرنا و دهل موسیقی مینواختند تا لشگریان با آن صدا آشنا و آماده حمله شوند.» این پژوهشگرمی گوید: «اخیراً بسیاری از دوستان یک سری کلام مقدس روی موسیقی قرار دادهاند که اگر روی همان موسیقی، کلام دیگری قرار بگیرد معنای متفاوتی پیدا میکند، در واقع این دوستان بر این نظرند با کلام میتوان موسیقی را تطهیر یا تناسب ایجاد کنند اما همانطور که اشاره شد شخصیتهای دینی ما قداست خاصی دارند و اگر نتوانیم با فرم و ملودی مناسب این بار معنایی را بیان کنیم، قطعاً لحن متفاوتی ارائه خواهد شد.»
او اظهار کرد: «موسیقی دینی و آیینی انواع گوناگونی دارد مانند موسیقی ای که در اعیاد و عروسیها شنیده میشود یا موسیقیهایی که در مراسم عزاداری و سوگواریها مورد استفاده است یا موسیقی جنگ، کار و....که هر کدام با زبان و کلام خاص خود بیان میشوند. در واقع موسیقی زبان و بیان است اما همه مردم به لحاظ سمعی با این بیان آشنا نیستند و قطعاً کسانی که بیشتر با موسیقی سروکار دارند بهتر میتوانند معنای ملودیک و آواها را متوجه شوند.» ایرج نعیمایی درباره علت ماندگار نشدن موسیقیهای دینی و آیینی گفت: «اگر بر این فرض باشیم برای موسیقی که موضوع آن جشن و پایکوبی است کلمه مقدس استفاده شود، نام و محتوای آن را نمیتوان موسیقی آیینی و مذهبی عنوان نهاد، مبحثی که به غلط شاهد آن هستیم و به همین سبب است که در سالهای اخیر آثاری که با عنوان موسیقی دینی معرفی میشوند و برای مقدسات ساخته شده کم ارزش و زودگذر هستند و در اذهان مردم باقی نمیماند و دل به آن سپرده نمیشود و تاریخ مصرف خواهد داشت و بالعکس خواهید دید موسیقیهایی که در زمینه دینی و مذهبی تولید شده و از قدیم باقی مانده همچنان شنیدنی است و بهدلیل رعایت قواعد درست موسیقایی در ذهن مردم باقی مانده است.»
او در ادامه تأکید کرد: «تناسب فرم، محتوا، بیان و زبان علت ماندگار نشدن این آثار بوده چرا که ملودیهایی که برای آن کلام مقدس درنظر گرفته شده یک ترکیب و وصله نامیمون است که بهنظر من برای شنونده لذتبخش نخواهد بود و بار دیگر میگویم اگر موسیقی تناسب زیبا و کاملی داشته باشد در ذهن باقی خواهد ماند. مانند موسیقی ساده و روان فیلم امام علی(ع) ساخته آقای فرهاد فخرالدینی که تناسب به زیبایی در آن رعایت شده و لذت بخش بوده و به حافظه مردم هم سپرده شده است و با شنیدن این موسیقی موضوع فیلم هم تداعی میشود. اما در مقابل موسیقیهای دیگری هم هست که حتی یک بار شنیدن آن عذابآور است و علت اصلی آن علاوه بر مشکلات فنی و آهنگسازی، مبحث محتوایی هم میتواند باشد و این موضوع یکی از مباحث عمدهای است که در این دو- سه دهه اخیر درباره موسیقی آیینی به آن پرداخته میشود و این ضعفها همچنان دیده میشود و تناسب فرم و محتوا در آن رعایت نمیشود. این درحالی است که در ملودیهای گذشته بویژه آثاری که در زمینه مناسبتهای دینی ساخته شده مانند موسیقیهای مقامی و نواحی این نکات به درستی لحاظ شده است و دراین موسیقیها تناسب به لحاظ محتوا و نسبت ملودیک با محتوا بشدت وجود دارد و اگر شعر مناسب هم بر آن افزوده شود کاملتر خواهد بود اما برخی از دوستان بر این نظرند با افزودن شعر روی محتوای بیتناسب میتوان آن را موسیقی مذهبی عنوان نهاد و باز هم تأکید میکنم کلام موسیقی را تطهیر نمیکند و تناسب ایجاد نمیشود چرا که در خود موسیقی حرفهای بسیاری نهفته است و نمیتوان آن را نادیده گرفت.» او در پاسخ به این سؤال که بررسی و کارشناسی این موسیقیها بر عهده چه کسی است، گفت: «در ابتدا باید بگویم تولید این آثار باید از روی علاقه و عشق انجام بگیرد و دیگر اینکه کسانی که متولی و کارفرمای این موضوعات هستند باید تخصص پرداختن به این نوع موسیقیها را داشته باشد اما متأسفانه کارشناسان ما که در مصادر این نوع کارها قرار گرفتهاند و مسئولیت تمییز، تشخیص و ممیزی این آثار را برعهده دارند، عموماً افرادی کم توان یا ناتوان هستند و شناخت فنی از این موسیقیها ندارند تا بدانند کارکرد این موسیقی چه چیزی است و چه تأثیراتی دارد! و این تقصیر عموماً برعهده کسانی است که ناظر بر این جریانات هستند یا به نوعی سفارش دهنده اند. بهعنوان مثال من نوعی از یک شعر مقدس از شعرای معاصر انتخاب میکنم و هزینه آن را هم میپردازم و این کار را به فردی که صرفاً شهرت دارد سفارش میدهم اما آن فرد هیچ نسبتی با فرم و محتوای این نوع کارها ندارد.این موضوع نکته مهمی است که حتماً باید به آن توجه شود.» ایرج نعیمایی در پایان درباره کم تولید شدن آثار دینی و مذهبی بیان داشت: «هنرمند ضمیر ناخودآگاه خود را یعنی آنچه که به خیال و ذهن او خطور کرده است ، بیان میکند بنابراین کسانی باید در این حوزه فعالیت کنند که معرفت شان در حوزه موسیقی دینی، عرفان و اعتقادات کم و بیانشان ناقص نباشد پس کسانی که به یک مرحلهای از درک رسیده باشند اگرچه برای باورهای دینی اثری نساختهاند اما کارشان کارکرد دینی دارد مانند «نینوا» اثر حسین علیزاده که محتوای موسیقی برگرفته از یک خیال زیبا است و این خیال زیبا با تفکر و باور گره خورده است می توانند موفق باشند. و این نکته بیانگر این موضوع است که اگر کار به درستی و از روی اصول انجام بگیرد لازم نیست که حتی عنوان دینی داشته باشد چرا که خود به خود با این باورها گره میخورد و معنا پیدا میکند.»
مفاهیمی که سینمای دینی در ایران را شکل میدهند
فاصله گرفتن از کلیشههای ملالآور
فرهنگی/ «سینمای مذهبی» از آن دست تعاریفی است که با وجود تلاش برای تبیین و شناساندن آن، تعریف جامعی دربارهاش وجود ندارد. همان طور که نمیتوان به سادگی مصداقی برای «سینمای ملی» پیدا کرد، اما پیدا نشدن تعریفی روشن و واضح، درباره سینمای مذهبی به این معنا نیست که چنین آثاری وجود ندارد. سینمای مذهبی در ایران، با آنچه در دیگر کشورها بویژه هالیوود در جریان است، تفاوت دارد. اساس آنچه در سینمای مذهبی ایران حاکم است، در ستایش مفاهیم مذهبی و دینی و احترام به همه ادیان الهی و پیامبران و پیروان آنها است. سینمای ایران مملو از آثاری است که بهطور مستقیم و غیرمستقیم مضامین معنوی و مذهبی را دستمایه قرار دادهاند. آثاری که مستقیم به وقایعی همچون عاشورا اشاره دارند، یا فیلمهایی که اشارههایی به رد پای باورهای اعتقادی و ایمانی در فرهنگ امروز دارند. احمدرضا درویش در «رستاخیز» مستقیم بهواقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) پرداخته است. شهریار بحرانی در «مریم مقدس»، شهرام اسدی در «روز واقعه» و مجید مجیدی در «محمد رسولالله(ص)» روایتهای دینی از زندگی شخصیتهای مذهبی دارند. اگرچه نوع روایت و قصهگویی در این آثار با هم تفاوت دارد. «مسافر ری» (داوود میرباقری) درباره عبدالعظیم حسنی است؛ فیلمی که هم باورهای شیعی را ترویج میکند هم میهنپرستانه و در ستایش قومیتها و تنوع فرهنگی ایران است. این وجه از سینمای مذهبی، رویکرد تاریخی قویتری دارد اما فیلمهایی هستند که مذهب را به جامعه امروز پیوند میزنند و در جذب مخاطب هم موفق هستند.
محمدمهدی عسگرپور در فیلم به یادماندنی «قدمگاه» ماجرای انتظار و فرهنگ شیعی را به تصویر کشیده است. فیلم او یکی از بهترین آثار مذهبی است که غیرمستقیم به موضوعی میپردازد که به سختی میتوان درباره آن فیلم ساخت. قصه رحمان (بابک حمیدیان) و چالشهای اخلاقی درباره مردمی که هرکدام حقیقت را فدای مصالح خود کردهاند و سرنوشت او را تغییر دادهاند، بخوبی بستری فراهم میکند تا مضامین مذهبی و اخلاقی در فیلم مطرح شود، البته نه به شکلی شعاری و مستقیم. در «پرواز در شب» (رسول ملاقلیپور) مستقیم به واقعه عاشورا و شهادت حضرت عباس(ع) اشاره میشود. فیلمساز، دفاع مقدس را به باورهای معنوی و مذهبی پیوند میزند و با ادای احترام به فرهنگ شهادت و ایثار، چهرهای قهرمانانه از رزمندگان ارائه میدهد. در «مهاجر» (ابراهیم حاتمیکیا) تصاویری از نیستانی در آتش و اسبی سفید میبینیم که اشارهای مستقیم به ماجرای کربلا و شهادت امام حسین(ع) است. سینمای دفاع مقدس بهدلیل پیوندی که با مذهب و مایههای دینی دارد، فصلهای پرشماری دارد که به مقدسات و فرهنگ شیعی در آن اشاره میشود.
دوباره نگاه کن
تصویر مذهب در سینمای ایران به آثاری که ظاهر مذهبی دارند خلاصه نمیشود. «هامون» ساخته داریوش مهرجویی اگر چه ظاهراً درامی است درباره وضعیت روشنفکران در جامعه ایرانی، اما لایههای عمیق مذهبی و فلسفی دارد. بحران هویت و بیقراری حمید هامون (خسرو شکیبایی) مفهومی فلسفی دارد، او در جستوجوی کشف معنای زندگی است، در این سفر پرتلاطم برای رسیدن به آرامش و خوشبختی، مراد او علی عابدینی است، علی دست هامون را میگیرد، او را به مذهب، گذشته و باورهایی وصل میکند که هامون فراموش کرده است. در نهایت علی است که هامون سرگشته و تا دم مرگ رفته را نجات میدهد و به زندگی برمیگرداند. فیلم، دربرابر همه نسخههای فلسفی و مذهبی، تماشاگرش را به بازگشت به خویشتن خویش دعوت میکند.
«خیلی دور، خیلی نزدیک» (رضا میرکریمی) فیلمی عمیقاً مذهبی است. فیلم در لایه اول قصه دکتر عالم (مسعود رایگان) را روایت میکند که درگیر زندگی حرفهای و فردی خود است و از خانواده و فرزندش فاصله دارد. سفر دکتر عالم برای دیدن فرزندش، او را در مسیری برای کشف و شهود قرار میدهد. سکانس پایانی فیلم، اشارهای مستقیم به معجزه دارد و البته پیش از آن، فیلم برای این رویداد بزرگ زمینهچینی کرده است. فیلم، از تحول دکتر عالم در پس این سفر و گیر افتادن در کویر، حرفی به میان نمیآورد و اجازه میدهد تماشاگر مفهوم ایمان و معجزه را درک کند، اما به نظر میرسد مسیر زندگی او، پس از این سفر و همنشینی با شخصیتهای مختلف و پشت سر گذاشتن تجربهای شبیه مرگ، مانند قبل نباشد. طلبه جوان فیلم دیگر میرکریمی، «زیر نورماه» هم مانند دکتر عالم باید سفر میکرد تا معنای زندگی و مذهب را بیاموزد. او که برای پوشیدن لباس روحانیت دچار تردید شده بود، در آشنایی با تعدادی از مردم طبقه فرودست که درگیر مشکلات زندگی هستند، معنای خدمت به خلق (بهعنوان آموزهای دینی) را تجربه کرد. منوچهر محمدی تهیهکننده «زیر نور ماه» و بسیاری از آثار مذهبی از این دست، در «طلا و مس» در قالب یک درام اجتماعی، دوباره مضمون خدمت به خلق را مطرح کرد و سویهای دیگر از دینداری و مذهبی بودن را به تصویر کشید. سیدرضا (بهروز شعیبی) روحانی جوان «طلا و مس» همچون سید حسن در «زیر نورماه» گاهی در مسیرش دچار تردید میشود اما در فصل پایانی فیلم و جایی که او کفشهای طلبههای دیگر را جفت میکند، مفهوم خاکساری، تواضع و خدمت به خلق تجلی مییابد.
انتخاب نشریه
جستجو بر اساس تاریخ
اخبار این صفحه
-
قهرمانان دینی را گاهی میتوان بین مردم عادی یافت
-
نقاشیهای مذهبی پلی است بین روایت و توسل
-
با کلام نمیتوان موسیقی را تطهیر کرد
-
فاصله گرفتن از کلیشههای ملالآور
اخبارایران آنلاین